Minister finansów i podległe służby największe zagrożenia związane z występowaniem zjawiska szarej strefy identyfikowali w obszarach: wyrobów energetycznych (w tym paliw), wyrobów tytoniowych i alkoholu etylowego (w tym alkoholu całkowicie skażonego), w obszarze gier hazardowych (także urządzanych za pośrednictwem Internetu), obrotu elektroniką i metalami szlachetnymi, a także  robót budowlanych. 

Pakiet ustaw służących ograniczeniu zjawiska szarej strefy. W latach 2015-2016 weszły w życie regulacje prawne bądź zostały zainicjowane przez ministra finansów prace nad regulacjami wprowadzającymi rozwiązania bezpośrednio nakierowane na zwalczanie szarej strefy w gospodarce, w szczególności w obszarze paliw, alkoholu, wyrobów tytoniowych i gier hazardowych.

Opracowano także rozwiązania przyczyniające się do tego w sposób pośredni, poprzez ograniczanie nieuczciwej konkurencji i stwarzanie lepszych warunków działalności dla uczciwych przedsiębiorców. Należą do nich regulacje uszczelniające system podatkowy, mające na celu zwalczanie oszustw podatkowych i ograniczanie możliwości optymalizacyjnych.

Przeprowadzone bądź zainicjowane zmiany dotyczyły w szczególności: ustawy o podatku od towarów i usług, ustawy o podatku akcyzowym, ustaw o podatkach dochodowych, ustawy Ordynacja podatkowa, ustawy o swobodzie działalności gospodarczej oraz Kodeksu karnego skarbowego.

Organy kontroli skarbowej

Służby skarbowe osiągnęły podstawowe wskaźniki realizacji zadań wyznaczone przez Generalnego Inspektora Kontroli Skarbowej. Szczególna aktywność organów kontroli skarbowej skoncentrowana była na ograniczaniu oszustw w VAT, w tym popełnianych z wykorzystaniem faktur nieodzwierciedlających rzeczywistych transakcji w obszarze paliw i elektroniki.

Przy mniejszej liczbie przeprowadzonych kontroli, organy kontroli skarbowej ujawniły nieprawidłowości na wyższe kwoty. Urzędy kontroli skarbowej przeprowadziły w 2014 roku 6426 kontroli rozliczeń podatkowych (prawie 80 proc. zakończonych zostało decyzją lub korektą deklaracji przez podatnika).

W 2015 roku prawie 6 tys. kontroli (82 proc. zakończonych wydaniem decyzji lub złożeniem korekty deklaracji), a w I półroczu 2016 r. wykonano 2651 kontroli (83 proc. zakończonych zostało decyzją lub korektą deklaracji).

Z roku na rok rosną kwoty ustaleń w podatkach wymierzone w decyzjach pokontrolnych i wynikające z korekt deklaracji złożonych przez podatników. W 2015 r. wyniosły 18,5 mld zł, co daje wzrost o 75 proc. w stosunku do 2014 r. Z kolei w 2016 r. kwoty te wyniosły 22,2 mld zł i były wyższe o 20 proc. niż w 2015 r. Oznacza to, że służby skarbowe trafniej dobierały podmioty do kontroli.

Zdecydowana większość (ponad 90 proc. w 2015 r. oraz w I półroczu 2016 r.) stwierdzonych nieprawidłowości w kontrolach rozliczeń podatkowych stanowiły ustalenia w podatku VAT. W 2014 r. było to prawie 86 proc.

Organy kontroli skarbowej odnotowały wzrost kwoty wpływów z tytułu ustalonych nieprawidłowości i zatrzymanych nienależnych zwrotów VAT. Kwoty te wyniosły 974 mln zł w 2014 r., 1,31 mld zł w 2015 r. oraz 2,35 mld zł w całym 2016 r. Z roku na rok rosły też wpływy z tych kwot do budżetu: w 2014 r. - 747 mln zł, w 2015 - 1,14 mld zł, a w 2016 r. - 1,32 mld zł. Służbom skarbowym nie udało się uzyskać wyraźnej poprawy relacji wpływów budżetowych i zatrzymanych nienależnych zwrotów podatku VAT w wyniku przeprowadzonych postępowań kontrolnych do kwoty ustaleń ogółem.

NIK zwraca uwagę na długotrwałość, a w niektórych przypadkach nawet przewlekłość postępowań organów kontroli skarbowej.  Badanie 62 postępowań kontrolnych, w których organy kontroli skarbowej ustaliły nieprawidłowości na kwotę miliarda złotych, wykazało, że trwały one od 98 dni do prawie 4 lat, a średni czas postępowania wyniósł aż 464 dni.

Służba Celna

Zgodnie z zaleceniami szefa służby celnej aktywność jej organów w latach 2015-2016 koncentrowała się na ograniczaniu szarej strefy w obszarze wyrobów tytoniowych oraz nielegalnego urządzania gier na automatach. I w tych obszarach celnicy osiągnęli w większości planowane wskaźniki.

Skuteczność kontroli urządzania gier hazardowych utrzymywała się stale na wysokim poziomie 95 -100  proc.

Nie udało się jednak osiągnąć innych celów: zapewnienia dochodów dla budżetu państwa z tytułu podatków, ceł i należności niepodatkowych oraz skutecznego prowadzenia egzekucji zaległości podatkowych i innych niepodatkowych należności budżetu państwa w sprawach celnych, akcyzowych i hazardowych.

Relacja kwoty wpływów z tytułu należności stanowiących dochód budżetu państwa w stosunku do kwoty należności budżetowych (w okresie od lipca 2014 r. do czerwca 2015 r.) wyniosła 99,26 proc., przy planowanej wielkości >100 proc., a poziom wyegzekwowanych należności objętych tytułami wykonawczymi w stosunku do ogólnej kwoty zaległości objętej tytułami wykonawczymi wyniósł 6,43 proc., przy wielkości planowanej >6,5 proc.

NIK zauważa również, że spadła skuteczność kontroli przeprowadzonych przez funkcjonariuszy wydziałów zwalczania przestępczości izb celnych dla kontroli przestrzegania przepisów prawa podatkowego w zakresie produkcji, przemieszczania i zużycia wyrobów akcyzowych. W kolejnych latach wyniosła: 58 proc. w 2014 r., 53 proc. w  2015 r. oraz 43 proc. w I półroczu 2016 r.

Dużym wahaniom podlegała skuteczność powtórnych kontroli celnych prowadzonych przez funkcjonariuszy badanych urzędów celnych.

W 2014 r. stwierdzeniem nieprawidłowości zakończyło się 84 proc. powtórnych kontroli celnych, za to w 2015 r. jedynie 64 proc., by w I półroczu 2016 r. wskaźnik tych kontroli osiągnął 88 proc.